Είναι γεγονός πως στη σύγχρονη πραγματικότητα της καθημερινής ζωής που οι απαιτήσεις για απόδοση, επίδοση και επίτευξη στόχων σε όλους τους τομείς, ιδίως στον εργασιακό, ακαδημαϊκό που σχετίζονται με θέματα καριέρας, κύρους, χρημάτων, αλλά και στον προσωπικό που σχετίζονται με σχέσεις, αθλητισμό κ.α., είναι αυξημένες, αρκετοί από εμάς αναβάλλουμε συνεχώς πράγματα που ξέρουμε ότι πρέπει να διεκπεραιώσουμε, με αποτέλεσμα να αγχωνόμαστε μπροστά σε προθεσμίες και τελικά…να μην τα περαιώνουμε ποτέ! Έτσι, η αναβλητικότητα γίνεται μια μαθημένη συμπεριφορά, μια καθ’ έξη συνήθεια, που επηρεάζει αρνητικά τη ζωή μας. Αξίζει να αναφέρουμε ότι υπάρχει και η δεύτερη περίπτωση αναβλητικότητας που αφορά καταστάσεις που δεν υπάρχει προθεσμία, όπως το να δει κάποιος την οικογένειά του ή φίλους, να ασκηθεί, να φροντίσει την υγεία του ή να βγει από μια σχέση που δε λειτουργεί. Όλοι κάποτε μπορεί να υπάρξουμε αναβλητικοί, όμως η μόνιμη αναβλητικότητα αποτελεί σημαντικό πρόβλημα, πρωτίστως για τον εαυτό.
Ποιοι είναι οι λόγοι άραγε που κρύβονται πίσω από το μοτίβο αναβλητικότητας;
- Αποφυγή της ταλαιπωρίας και παράδοση στην ασφαλή comfort zone
Πράγματι, μολονότι μπορεί να φτάνει στο τέλος της η προθεσμία για την παράδοση μιας εργασίας στο Πανεπιστήμιο ή ενός project στη δουλειά, η επιλογή εύκολων και διασκεδαστικών δραστηριοτήτων (π.χ. παίξιμο ηλεκτρονικών παιχνιδιών, περιήγηση στο διαδίκτυο) τείνει να προτιμάται από τους αναβλητικούς, αυξάνοντας την παραγωγή ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, αφού αυτές οι εύκολες και ευχάριστες ενασχολήσεις στο παρόν οδηγούν σε άμεσες ανταμοιβές (instant gratification), εν προκειμένω στην ευχαρίστηση και την προσωρινά καλή διάθεση. Απασχολούμενοι σε αυτές τις δραστηριότητες, δεν τους νοιάζει το παρελθόν ή το μέλλον και ζουν πλήρως στο παρόν, δυστυχώς όμως όχι με την έννοια της ενσυνειδητότητας (mindfulness), αλλά με την έννοια της λειτουργίας ενός αυτόματου πιλότου. Και αυτή η αντιμετώπιση αποβαίνει σε βάρος των ανελαστικών υποχρεώσεων τους και των δύσκολων και σημαντικών έργων, που προκαλούν άγχος και απαιτούν κόπο, χρόνο και προσπάθεια.
- Κατάθλιψη
Σημαντικός λόγος για τη μόνιμη αναβλητικότητα είναι η κατάθλιψη. Το άτομο που έχει καταθλιπτικό συναίσθημα δεν μπορεί να κινητοποιηθεί να κάνει τίποτα και διακατέχεται από έλλειψη κινήτρου για να αρχίσει ή να ολοκληρώσει οτιδήποτε. Νιώθει κόπωση όλη την ώρα και οι αυτόματες αρνητικές σκέψεις που κάνει για τον εαυτό του, τους άλλους και τον κόσμο, που περνούν από το νοητικό φίλτρο της κατάθλιψης επηρεάζουν τη συμπεριφορά του και το σώμα του (κοιμάται πολύ, έχει προβλήματα πόνου και άλλα σωματικά συμπτώματα που δεν εξηγούνται από οργανικά αίτια). Η πεποίθηση αβοηθησίας στην κατάθλιψη, όσον αφορά τα επιτεύγματα, ότι είναι δηλαδή αναποτελεσματικός και δε θα πετύχει ή γιατί να το κάνει αυτό, συνηγορεί επίσης στην υιοθέτηση συμπεριφοράς αποφυγής.
- Άγχος
Το να πρέπει κάποιος λοιπόν να κάνει κάτι που έχει προθεσμία, φαντάζει ως απειλή, που ενεργοποιεί άμεσα το συμπαθητικό νευρικό σύστημα και συγκεκριμένα την αμυγδαλή του εγκεφάλου, η οποία είναι υπεύθυνη για την αναγνώριση της απειλής και τη συναισθηματική επεξεργασία των συναισθημάτων, εκκρίνοντας αδρεναλίνη. Το σύστημά μας δεν αναγνωρίζει αν η απειλή είναι ένα λιοντάρι ή απλώς μια προθεσμία και αντιδρά με τον ίδιο τρόπο. Επομένως, ενώ μία εργασία μπορεί να θεωρηθεί ένα ουδέτερο ερέθισμα, εντούτοις τη βιώνει ως απειλή το άτομο, τότε η εργασία μετατρέπεται από ουδέτερο σε εξαρτημένο ερέθισμα που παράγει την εξαρτημένη αντίδραση του άγχους. Η αντίδραση στην απειλή είναι μάχη ή φυγή ή ακινητοποίηση και ο αναβλητικός επιλέγει να χειριστεί την απειλή, με αποφυγή, προς όφελος άλλων, λιγότερο στρεσογόνων δραστηριοτήτων. Είναι σίγουρα ενοχλητικό να κάνει κανείς κάτι που δεν του αρέσει και με αυτή την έννοια η αναβλητικότητα προστατεύει, ειδικά όσο πιο δύσκολο είναι αυτό που πρέπει να φέρει εις πέρας. Αυτό βέβαια προσωρινά μόνο ανακουφίζει από το άγχος.
Έτσι, αν φοβογόνο ερέθισμα θεωρηθεί μια προθεσμία, μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε τη δημιουργία και τη διαιώνιση ενός φαύλου κύκλου άγχους-αναβλητικότητας, όπου το γεγονός της προθεσμίας, που εκπνέει, προκαλεί στο άτομο τη σκέψη «Δε θα προλάβω, δε θα τα καταφέρω» και η σκέψη το κάνει να νιώθει άγχος και ανησυχία, επιφέροντας ταυτόχρονα σωματικά συμπτώματα και ακολούθως το άγχος επηρεάζει τη συμπεριφορά του, δηλαδή αναβάλλει, η οποία αναβολή οδηγεί με τη σειρά της πάλι στο άγχος. Μπορούμε να φανταστούμε τον πανικό να εμφανίζεται ξαφνικά, προσωποποιημένος με τη μορφή ενός τέρατος όταν, ενώ ο αναβλητικός συνεχίζει να απολαμβάνει ¨easy and funny things¨ που οδηγούν στην απόλαυση της στιγμής και την άμεση, χωρίς ανοχή στη ματαίωση, ανταμοιβή, αντιλαμβάνεται τελευταία στιγμή ότι υπάρχει κίνδυνος καταστροφής της καριέρας του ή του να γίνει ρεζίλι σε κοινό αν είναι απροετοίμαστος για ομιλία που έχει να εκφωνήσει αύριο ή άλλες τρομαχτικές συνέπειες. Η αναβλητικότητα σε συνδυασμό με τους εκτεθέντες λόγους μπορεί να συνυπάρχει με χαρακτηρολογικό άγχος ή ιδιοσυγκρασία μη οργανωτικού, περισπάσιμου, τύπου.
- Συναισθηματική συλλογιστική
Οι σκέψεις «Δε θα προλάβω», «Δε θα τα καταφέρω», «Δε μπορώ να το κάνω», «Δεν ξέρω από πού να αρχίσω» και άλλες παρόμοιες, εμπεριέχουν γνωσιακές διαστρεβλώσεις, δηλαδή διεργασιακά λάθη που κάνουμε όταν, κατά την εκτίμηση μιας κατάστασης, ενός γεγονότος, ερμηνεύουμε λανθασμένα ότι μια σκέψη μας, μια πεποίθησή μας ισχύει, ενώ στην πραγματικότητα είναι πολύ πιθανό να μην είναι αληθινή. Συγκεκριμένα, η συναισθηματική συλλογιστική, δηλαδή το να σκεφτόμαστε ότι κάτι πρέπει να είναι αληθινό επειδή το νιώθουμε, ειδικά αν το νιώθουμε και έντονα, αγνοώντας τις ενδείξεις που υποστηρίζουν το αντίθετο, είναι μία από αυτές τις γνωσιακές διαστρεβλώσεις και αποτελεί πηγή της αναβλητικότητας.
- Φόβος Αποτυχίας
Αποτελεί παρερμηνεία ότι οι αναβλητικοί είναι τεμπέληδες, δηλαδή καταλαμβάνονται από απάθεια και έλλειψη ενέργειας, ή είναι αδιάφοροι. Στην πραγματικότητα, πολλοί άνθρωποι αναβάλλουν, επειδή ενδιαφέρονται πάρα πολύ! Οι ίδιοι συχνά αναφέρουν υψηλό φόβο αποτυχίας, επειδή πιστεύουν ότι η δουλειά τους δε θα συναντήσει τις υψηλές προσδοκίες τους. Είναι ο φόβος ότι οι προσπάθειες του αναβλητικού ατόμου δε θα συναντήσουν τις υψηλές προσδοκίες είτε αυτές που θέτει αυτός στον εαυτό του (ή οι σημαντικοί Άλλοι, όπως οι γονείς, τις οποίες έχει ενδοβάλει) είτε αυτές που απαιτούνται από παράγοντες έξω από αυτόν. Φόβος ότι θα αποτύχει όχι μόνο σε σχέση με τις δικές του και τις ενδοβαλλόμενες προσδοκίες, στα μάτια τα δικά του και των γονιών του, συναγωνιζόμενος τον εαυτό του, αλλά και φόβος αποτυχίας συγκρινόμενος με τους άλλους και τις επιδόσεις τους, γενικά. Ο φόβος αυτός μπορεί να τον παραλύσει, κάνοντάς τον να αναβάλει την έναρξη ή την ολοκλήρωση των καθηκόντων που του έχουν ανατεθεί. Δεν αποκλείεται αυτοί που βιώνουν έντονο φόβο αποτυχίας να έχουν αναπτύξει σε πρώιμη ηλικία, παιδική και εφηβική ή και ακόμα πιο πρώιμη, μια δυσλειτουργική πυρηνική πεποίθηση, πιστεύοντας μέχρι και τώρα ότι έχουν αποτύχει να ανταποκριθούν στις υψηλές προσδοκίες των γονέων τους κι έτσι υιοθετούν την αποφυγή, αναβάλλοντας, ως τρόπο αντιμετώπισης μπροστά στον κίνδυνο να μην πυροδοτηθεί αυτή τους η πεποίθηση.
- Τελειοθηρία
Ο αναβλητικός περιμένει την τέλεια στιγμή στις τέλειες συνθήκες, κάπου, σε ένα απροσδιόριστο μέλλον, για να νιώσει ασφάλεια και σιγουριά (πράγμα δύσκολο ειδικά όταν συνυπάρχουν ψυχαναγκαστικά στοιχεία), αποφεύγοντας προηγουμένως κάθε πιθανό ρίσκο, ώστε να αρχίσει να ασχολείται με τις υποθέσεις του, προκειμένου να τις διεκπεραιώσει άψογα, χωρίς σφάλματα και παραλείψεις. Στον δικό του προσωπικό χωροχρόνο, πιστεύει ότι κάποτε θα έχει άπλετο χρόνο στη διάθεσή του, πράγμα που σύμφωνα με τον ίδιο δε συμβαίνει τώρα.
- Αμφιβολία για Ικανότητα και έλλειψη Αυτοπεποίθησης
Συναφής προς την τελειοθηρία είναι η ασυνείδητη αμφιβολία του πάσχοντος για τις δυνατότητές του, προκαλώντας αναπόφευκτα ελλείμματα αυτοπεποίθησης. Αν για παράδειγμα, επειδή μπορεί να μην τα πήγαινε καλά στο σχολείο, οι γονείς τον μάλωναν ή σχολίαζαν αυστηρά την επίδοσή του, τότε εκείνος πιθανό να έχτισε από νωρίς πυρηνική πεποίθηση που τον έκανε να αμφιβάλει για τις ικανότητές του και να νιώθει ανεπαρκής. Και τότε, για να προστατευτεί, έγινε τελειοθήρας, υπεραναπληρώνοντας, για να αποδεικνύει το αντίθετο, ότι δηλαδή είναι πολύ ικανός. Έτσι, υπερπροσπαθούσε με την τελειοθηρία από τότε, καταλήγοντας πολύ αγχώδης στο παρόν. Συνεπώς, όταν καλείται να αντιμετωπίσει ένα παρόμοιο γεγονός στο παρόν (την παράδοση μιας εργασίας, την προετοιμασία για έναν διαγωνισμό ή αθλητική δοκιμασία, την απόδοση νοήματος σε μια διαπροσωπική σχέση αναφορικά με την εξέλιξή της) που του πυροδοτεί αυτή την πεποίθηση της ανεπάρκειας, αναβάλλει. Αναβάλλει, γιατί αισθάνεται αυτά τα γεγονότα σαν την παρουσία μιας απειλής, η οποία απορρέει από τη μη εκπλήρωση κάποιας πυρηνικής παιδικής συναισθηματικής ανάγκης. Κάποια βασική ανάγκη του δεν καλύφθηκε όταν ήταν παιδί και ανέπτυξε αυτό το δυσλειτουργικό σχήμα-μοτίβο ζωής, την αίσθηση της ανεπάρκειας. Ίσως αυτή η ανάγκη να ήταν εκείνη για αυτονομία, ανάπτυξη της αίσθησης της ικανότητας και ταυτότητας.
- Ανελαστικά Πρότυπα και Επικριτικότητα
Πρόκειται για εσωτερικευμένα, σε μικρή ηλικία από γονείς και σημαντικούς Άλλους, υψηλά πρότυπα τελειοθηρίας και διαρκούς μόχθου, στα οποία ο αναβλητικός αντιδρά, αντιμετωπίζοντάς τα, ως στρατηγική επιβίωσης και προστασίας του εαυτού του, αναβάλλοντας ή αποφεύγοντας ακαδημαϊκά ή εργασιακά καθήκοντα. (Βέβαια αξίζει να ειπωθεί ότι υπάρχουν και άλλοι δύο τρόποι δυσλειτουργίας απέναντι σε αυτά τα πρότυπα και όχι μόνο αυτός που επιλέγει ο αναβλητικός. Ο πρώτος είναι η παράδοση-υποταγή στα πρότυπα, δηλαδή να δουλεύει σκληρά, να πιστεύει ότι ο μόνος σωστός τρόπος ύπαρξης είναι η τελειότητα και ο λάθος η επιρρέπεια και τα σφάλματα, να προσπαθεί να έχει τέλεια επίδοση, να θέτει υψηλά πρότυπα. Ο δεύτερος τρόπος είναι η υπεραναπλήρωση, να κάνει δηλαδή το αντίθετο από αυτό που υπαγορεύει το πρότυπο, όπως να απορρίπτει τα υψηλά πρότυπα και να αποδέχεται επίδοση κάτω του μέσου όρου). Ο αναβλητικός έχει μέσα του εσωτερικευμένη τη φωνή ενός Απαιτητικού Γονέα, που πιέζει για ικανοποίηση των μη ρεαλιστικών πολλές φορές στόχων και γονικών προσδοκιών. Έχοντας μέσα του τον Γονέα, πιέζει τον εαυτό του για απόδοση, όπως τον πίεζε ο γονέας του κάποτε. Και από το να έρθει αντιμέτωπος με το να βιώσει ξανά αυτό το άγχος στην ενήλικη ζωή του, γίνεται αναβλητικός. Συχνά συνυπάρχει και ένα σχήμα Ελαττωματικότητας και Ντροπής, αν ο ενήλικος απογοήτευσε τον γονέα όταν ήταν παιδί ή αν ο γονέας έκανε το παιδί να νιώθει ότι κάτι στραβό έχει πάνω του.
- Αβεβαιότητα και λήψη αποφάσεων
Ο φόβος του να πάρει κανείς μια λάθος απόφαση για σημαντικό θέμα είναι ένας ακόμη λόγος, που μπορεί να ματαιώσει την πρόοδό μας. Η λήψη απόφασης ως διαδικασία με λογική γνωστική επεξεργασία έρχεται σε σύγκρουση με τις άμεσες ανταμοιβές που αποζητά ο αναβλητικός, απασχολούμενος σε εύκολες και διασκεδαστικές ασχολίες, στις οποίες είναι εθισμένος.
- Συναισθηματική Αναστολή στις διαπροσωπικές σχέσεις
Η αποφευκτικότητα που κυριαρχεί στον αναβλητικό, ισχύει και στις στενές σχέσεις του, όπου αποφεύγει να ξεκαθαρίσει τη θέση του και τα συναισθήματά του, συχνά γιατί δεν έχει ανοχή στη συναισθηματική ματαίωση ή στην έξοδο από την ζώνη άνεσης, που θα του επιφέρει μια ενδεχόμενη σύγκρουση με σύντροφο.
Μέσα από τη θεραπεία θα βοηθήσουμε τον θεραπευόμενο να δώσει φωνή σε όλα τα παραπάνω δυσλειτουργικά πρότυπα αποφευκτικής συμπεριφοράς του, προκειμένου να έρθει σε επαφή με πλευρές του εαυτού του που για διάφορους λόγους αναβάλλουν δραστηριότητες και οι οποίες πλευρές δημιουργήθηκαν κάποτε για να προστατέψουν το άτομο, τώρα όμως δεν επιτελούν σωστά και λειτουργικά αυτόν τον προστατευτικό ρόλο. Στόχος της θεραπείας είναι ο θεραπευόμενος να συμφιλιωθεί με αυτές τις πλευρές και τους λόγους που αυτές δημιουργήθηκαν, επιφέροντας προβλήματα και συμπτώματα που σήμερα είναι ενοχλητικά για το άτομο, και να επιλέξει στο παρόν πιο υγιείς, χρήσιμες και λειτουργικές συμπεριφορές. Επίσης, θα γίνει προσεκτικός σχεδιασμός συμπεριφορικών τεχνικών και επιλογή στρατηγικών για να σπάσει ο φαύλος κύκλος, όπως η διαίρεση ενός στόχου σε μικρότερους και πιο ρεαλιστικούς, μέσω της τεχνικής της σταδιακής ανάθεσης καθηκόντων, η εγκατάλειψη παλαιότερων μοντέλων θεραπείας που υποστήριζαν την ενίσχυση της αυτοπειθαρχίας του θεραπευόμενου, διότι όσο πιο αυστηρά είναι τα πρότυπα, τόσο μεγαλύτερο αντιλαμβάνεται το μέγεθος της απειλής ο αναβλητικός, κ.α..
Συμπερασματικά, όλοι μπορεί λίγο-πολύ να έχουμε αναβάλει κάτι στη ζωή μας. Αν αυτό όμως έχει γίνει μόνιμη συνήθεια που απαντά και σε διαφορετικές περιστάσεις, είναι ανάγκη να αποκτήσουμε επίγνωση των συνηθειών μας και των κινδύνων που ελλοχεύουν πίσω από αυτές, τις οποίες, ως αυτόματοι πιλότοι, έχουμε αφήσει να μπουν στις ζωές μας.
Και αυτή η δουλειά πρέπει να αρχίσει τώρα! «’Ισως όχι σήμερα..αλλά κάποτε..σύντομα» , θα έλεγε ένας αναβλητικός!
